Pravoslavni Slaveni na prostoru od Jadranskog mora i srednjeg Dunava do obala Baltičkog mora, i od Laba do Dvine i Dnjepra, nisu uspjeli odbraniti svoje pravoslavlje, te je pod germanskim pritiskom latinizirano. U to vrijeme nije postojao moćan centar slavenstva. “Bez duhovnog uporišta, latinizacija i germanizacija zapadnih Slavena bila je neizbježna.” Rusija tada nije bila regionalna sila da bi ih zaštitila. Opstalo je slavenstvo i pravoslavlje pod upravom Osmanskog carstva.
Rivalstvo između Zapada i Ruske Federacije na Zapadnom Balkanu ima vrlo dugu historiju. Ono je aktualizirano u novim historijskim i civilizacijskim uvjetima nakon krvavog raspada Jugoslavije, i još traje. Proces integracije ovog dijela Evrope u Evropsku uniju, pored izražene nespremnosti samih balkanskih država, u bitnom zavisi od odnosa Zapada i Ruske Federacije prema tom geopolitičkom prostoru. Zapad ga još nije u sebe integrirao, a Rusija ga se nije odrekla.
Od nestanka Osmanske imperije, kojoj je ovaj geopolitički prostor pripadao duže od pet stoljeća, Rusija i Zapad prisutni su na njemu na osnovu međusobno različitih interesa. Sa završetkom Hladnog rata 1989. godine, krvavim raspadom Jugoslavije, mirnom disolucijom SSSR-a, prostor Balkana ulazi u širu strateški veoma važnu regiju koju Zbigniew Brzeziński naziva “Globalni Balkan”, kojem, pored Balkana, pripadaju još i Kavkaz i Veliki Bliski Istok ili Velika Centralna Azija. To je regija izuzetne kulturne kompleksnosti i potencijalne sigurnosne nestabilnosti. “Ovladavanjem” ovom regijom, zbog svog skoro neiscrpnog prirodnog bogatstva, postiže se povoljno geostrateško partnerstvo s Kinom i Indijom. Na ovom, historijski osmanskom, prirodno i demografski bogatom prostoru odvija se oštra utakmica velikih svjetskih političkih igrača.
Ruski sadržaj “Istočnog pitanja”
“Istočno pitanje” za Rusko carstvo bio je oblik “zaštite” pravoslavnog slavenstva na Balkanu. Bosna je u fokusu političkog interesa Rusije od nastanka “Istočnog pitanja”. Tada je, kao i danas, politički interes Rusije za Bosnu bio dio ruskog interesa za pitanje pravoslavnog slavenstva na Balkanu. Historijski posmatrano, “Istočno pitanje” postavljeno je prvi put na Veronskom kongresu Svete alijanse 1822. godine. “Evropske sile počele su brinuti o tome šta će biti poslije smrti ‘bolesnika na Bosforu’, kako su Osmansku imperiju onda nazivali, i svaka je imala planove kako mogući politički vakuum popuniti radi obezbjeđivanja svojih interesnih sfera i utjecaja na Balkanu”, piše Safet Bandžović u knjizi Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci.
“Istočno pitanje” i pravoslavno slavenstvo za carsku Rusiju međusobno su veoma bliska pitanja, kako u sadržinskom, tako i u historijskom smislu, te su od velikog značaja za ukupni duhovni i politički život Rusije od prve polovine 18. stoljeća do danas. U odnosu na Rusiju, “Istočno pitanje” u historijskom smislu nastalo je kao izraz ruskog imperijalizma u 18. stoljeću pod okriljem zaštite slavenstva i njegovog pravoslavlja. Rusija tada, kao i danas, vidi sebe, između ostalog, i kao historijskog nasljednika nekadašnjeg Istočnog bizantijskog hrišćanskog carstva.
Rano slavenofilstvo izvorno je ruska ideologija, uvjetno kazano politička doktrina, pogled na svijet koji se temelji na postavci da je slavenstvo ne samo posebna već i vrijednosno nadmoćna civilizacija. Zemlja rođenja političke ideje pravoslavnog slavenofilstva jeste Rusija. Historijski posmatrano u doktrinarno političkom smislu, slavenofilstvo je nastalo tridesetih godina XIX stoljeća. Prvu konceptualnu formulaciju dobilo je 1839. u članku A. S. Homjakova O starom i novom, na kojeg je iste godine Ivan Kirejevski napisao Odgovor A. S. Homjakovu. Znatan broj ranih ruskih slavenofila zastupao je stanovište da su Istok i Zapad, Rusija i Evropa dva ne samo različita već suprotna svijeta. Oni su u stalnoj međusobnoj borbi: vjerski, kulturno, ekonomski, nacionalno.
Istovremeno s formiranjem ideje slavenofilstva, kao duhovnog i kulturološkog modela shvatanja i tumačenja historije i kulture, nastala je i politička koncepcija “Istočnog pitanja”. U ruskoj verziji pojam Istok označava pravoslavno slavenstvo. Fundamentalna karakteristika takvog slavenstva jeste pravoslavlje. Prema ruskim slavenofilima, odlike pravoslavnog slavenstva jesu: pravoslavlje, općina, narodna država. One su temelj pravoslavne slavenske civilizacije, ali među njima suštinska karakteristika slavenstva jeste pravoslavlje. Brojni ruski, kako rani, tako i današnji, slavenofili identificiraju slavenstvo i pravoslavlje.
Slavenstvo je bilo duhovni okvir ideologije carske Rusije. Njegova ograničenja u svakodnevnoj društveno‑historijskoj praksi bila su Osmansko carstvo i Zapad. Svi ruski ratovi s osmanskom Turskom bili su politički motivirani pravoslavnim slavenstvom i njegovim tzv. potrebama i interesima.
Pravoslavno slavenstvo veoma je jaka duhovno‑politička osnova vanjske politike savremene Ruske Federacije. U tom kontekstu mogu se posmatrati savremeni odnosi Ruske Federacije i Balkana, odnos Ruske Federacije prema otvorenim političkim pitanjima na Balkanu, prema Bosni i Hercegovini, Kosovu, Makedoniji, ali i pitanju ulaska država Zapadnog Balkana u NATO, posebno Srbije, kao u i druge evroatlantske asocijacije.
Ideja slavenstva u Ruskoj Federaciji ojačala je i dobila status građanstva već u prvom mandatu predsjednika Vladimira Putina, kako u diplomatskom, tako i u ekonomskom pogledu. Trasa naftovoda i plinovoda kroz države Zapadnog Balkana prema Zapadnoj Evropi ima, pored finansijske, i političku dimenziju. Nije to samo i primarno najkraći put koji je zbog toga i finansijski najisplativiji za njegovu gradnju, već je i način “namicanja” prihoda državama kroz koje on prolazi, a uz to im se još daje međunarodno sigurnosni značaj.
Iako Istočno carstvo u vremenu nastanka i postavljanja “Istočnog pitanja” nije faktički društveno-historijski postojalo, tadašnje moćno Rusko carstvo sebe je smatralo zaštitnikom i čuvarom Istočnog bizantijskog carstva hrišćanstva.
Krajnja tačka Bizantijskog carstva, istočnog hrišćanstva na zapadu, zapadna je granica Bosne i Hercegovine. Inauguracijom “Istočnog pitanja”, Rusija je iskazala svoj interes za političku budućnost Slavena na krajnjoj tački zapadne granice Osmanskog carstva. Smatrajući to svojim kulturnim, etničkim i vjerskim prostorom, iskazala je interes za njegovu budućnost nakon nestanka Osmanskog carstva.
U diplomatskom, naučnom, političkom i vojnom smislu “Istočno pitanje” postavljeno je u vrijeme realne procjene propasti Osmanskog carstva. Rusija je bila u skoro neprestanom ratu s Osmanskim carstvom. Nesporno je da je Rusija bila isfrustrirana činjenicom da je poglavar Pravoslavne patrijaršije bio pod osmansko‑muslimanskom vlašću u Carigradu, koji je bio osmanska administrativna, kulturna, duhovna i politička prijestolnica, ali je važnija od toga bila činjenica da je Osmansko carstvo upravljalo velikim brojem pravoslavnih slavenskih naroda i njihovim teritorijem. Vojno, i u svakom drugom smislu moćna slavenska pravoslavna država, Rusija je sebe smatrala pozvanom i historijski odgovornom da zaštiti sve svoje saplemenike i istovjernike, a posebno one koji su pod političkom vlašću druge vjere, kao što su bili oni pod osmansko-muslimanskom.
Posmatraju li se ratovi bilo kojeg od pravoslavnih naroda s Osmanskom državom, zapaža se činjenica da je Rusija uvijek bila manje ili više, otvoreno ili prikriveno, na strani tih naroda. Tako gledano, moglo bi se kazati da su pravoslavni narodi Južne i Jugoistočne Evrope vodili nacionalne ratove s Turskom uz veliku pomoć Rusije, da čak nisu ni imali samostalne nacionalne ratove s Turskom.
Pokušaj obnove Bizantijskoj carstva
Poznati ruski slavenofil Nikolaj J. Danilevski shvata “Istočno pitanje” kao pitanje odnosa slavenskog svijeta i zapadnoevropske civilizacije. Ono se postavljalo u svakom historijskom momentu značajnom za taj odnos. Ovaj slavenofil, čije su ideje utjecale posebnom jačinom na vođu Radikalne stranke Srbije Nikolu Pašića i ondašnju Naprednu stranku Srbije, razlikuje četiri perioda historije “Istočnog pitanja”.
Prvi period “Istočnog pitanja” bio je od Filipa Makedonskog do Karla Velikog; drugi je period od Karla Velikog do ruske carice Katarine Velike. To je, smatra Danilevski, najteži period slavenstva u historiji njegovog odnosa sa zapadnoevropskom civilizacijom. U tom periodu značajan dio slavenskog naroda, pod snažnim pritiskom romansko-germanske kulture, napustio je pravoslavlje i primio katoličanstvo. Pravoslavni Slaveni na prostoru od Jadranskog mora i srednjeg Dunava do obala Baltičkog mora, i od Laba do Dvine i Dnjepra, nisu uspjeli odbraniti svoje pravoslavlje, te je pod germanskim pritiskom latinizirano. U to vrijeme nije postojao moćan centar slavenstva. “Bez duhovnog uporišta, latinizacija i germanizacija zapadnih Slavena bila je neizbježna.” Rusija tada nije bila regionalna sila da bi ih zaštitila. Opstalo je slavenstvo i pravoslavlje pod upravom Osmanskog carstva. “Opšta ideja, suštinski smisao muhamedanstva sadrži se, dakle, u toj nehotičnoj i nesvjesnoj usluzi koju je ono učinilo pravoslavlju i slavenstvu, ograđujući ga prvo od pritiska latinstva, spašavajući ga, i drugo, od proždrljivosti romansko-germanstva u vremenu kada su njegovi direktni i prirodni zaštitnici ležali na odru staračke iznemoglosti ili u dječjim pelenama”, piše Danilevski u knjizi Rusija i Evropa.
Tu misao, da je Osmansko carstvo sačuvalo i spasilo slavenstvo i pravoslavlje južnih i istočnih Slavena od zapadnog latinizma, izrekao je među prvima konstantinopoljski patrijarh Anfimije u vrijeme “Grčkog plana Katarine Velike” protiv Osmanskog carstva. “Grčkim planom” naziva se ideja Katarine da istjera Turke iz Evrope, da evropski prostor Turske podijeli s Austrijom i da postavi na prijestol obnovljenog Istočnog bizantijskog hrišćanskog carstva svog unuka Konstantina Pavloviča. Katarina Velika procijenila je tada da je pravi trenutak da se na ruševinama Osmanskog carstva sagradi i obnovi grčko Bizantijsko carstvo, jer je Engleska tada bila oslabljena ratom protiv nezavisnosti SAD, s jedne, a Austrija i Pruska bile su iscrpljene u međusobnom ratu za Bavarsku.
“Grčki plan Katarine Velike” nije podržavao konstantinopoljski patrijarh Anfimije, ne zato što mu se ideja obnove Bizantijske imperije nije dopadala već zato što je, s jedne strane, imao drugačiju procjenu odnosa snaga između tadašnjih moćnih zapadnoevropskih država, Rusije i Turske, nesigurnost predviđanja njihovih međusobnih političkih interesa i različitih kombinacija vojnih saveza, a, s druge strane, zato što je, kako on kaže, “proviđenje izabralo vladavinu Osmanlija radi zamene pokolebanog pravoslavlja u vizantinskoj imperiji (upravo bi trebalo reći imperatorstvu) kao zaštitu protiv zapadne jeresi”.
Treći period “Istočnog pitanja” počinje rađanjem ruske misli o obnovi Istočne imperije poznate kao “Grčki plan Katarine Velike”. Plan je izložen (1782) u dva Katarinina pisma austrijskom vladaru Josifu II, u vidu ideje o međusobnoj podjeli Turske. Austrijsko-ruski savez i međusobna podrška u borbi protiv Turske tada je funkcionirala i potvrdila se u ruskoj aneksiji Krima (1780–1783). To je vrijeme, kako kaže Danilevski, otpora Istoka Zapadu, otpora slaveno-grčkog germanskom svijetu, ali i borbe protiv Osmanskog carstva. Krimskim ratovima završava se treći period “Istočnog pitanja”.
Četvrti period “Istočnog pitanja” jeste period rješenja “Istočnog pitanja” nastao u vrijeme početka raspada Osmanskog carstva.
“Istočno pitanje” postalo je realna historijska činjenica onog trenutka kada je postao jasan i evidentan kraj Osmanskog carstva. Sasvim izvjesna činjenica njegovog kraja bio je Krimski rat. U isto vrijeme kada je Osmansko carstvo bilo na zalasku, Rusija je bila na vrhuncu svoje moći i na osnovu toga vidjela svoju historijsku šansu da “oslobodi slavenske narode i Grke”. U vrijeme Katarine Rusija se teritorijalno veoma uvećala, osvojila je Krim, Ukrajinu, Gruziju i polovinu Poljske.
Rusija je postavila “Istočno pitanje” na dva načina: vojnički i diplomatski; vojnički ulaskom u Krimski rat i vojnom logistikom nacionalnih ratova slavenskih naroda, a diplomatski političkim zalaganjem za pravo slavenskih naroda na nacionalnu političku slobodu.
Rusko postavljanje “Istočnog pitanja” na historijsku scenu išlo je kao jedinstven vojno‑diplomatsko-politički proces otvaranjem direktnih ratova s Osmanskim carstvom, jakom vojnom logistikom ratova slavenskih pravoslavnih naroda za oslobođenje, kao i širokim i intenzivnim političkim i diplomatskim lobiranjem kod zapadnoevropskih država za njihovu opravdanu borbu za političku nacionalnu slobodu. Ruski san o Istočnom rimskom carstvu objedinjenom s Rusijom, kao njegovim tvorcem, činio se tada realno mogućim. Tada Rusija ulazi u česte i direktno sukobe s Turskom, ali i s državama Zapada.
Rusko postavljanje “Istočnog pitanja” nastupilo je s vlašću ruske carice Katarine Velike. “Ona je zavela korporativnu organizaciju društvenih staleža, dajući im pravo da slobodno rukovode poslovima svog staleža i izvjesno učešće u mesnoj upravi. Ona je od plemstva načinila najvažniji stalež, isto toliko u ekonomskoj oblasti, koliko i u javnom životu” (Pavle Miljukov, Šarl Senjobos, Luj Ezenman, Istorija Rusije). Imala je vrlo aktivnu vanjsku politiku i veoma uvećala teritorij Rusije.
U njeno doba Rusija postaje zaštitnicom pravoslavlja i slavenstva. S njenom vladavinom završava se višestoljetni pritisak latinizma, romansko-germanskog, katoličkog i protestantskog svijeta na pravoslavno-grčki svijet koji je trajao sve od vremena Karla Velikog. Od vremena Katarine Velike započinje aktivan odbrambeni otpor Istoka Zapadu, slaveno-grčkog romansko‑germanskom svijetu. Kraj Osmanskog carstva Rusija je vidjela kao priliku i vrijeme definitivnog rješenja “Istočnog pitanja”.
Rusija je imala nekoliko scenarija rješenja “Istočnog pitanja”. Prvo rješenje bilo je podjela slavenskog etničkog prostora između Rusije i Austrije. S takvom opcijom ovog pitanja nastao je savez ruske carice Katarine s Josifom II. Drugo rješenje bilo je formiranje saveza slavenskih država osmanskog prostora na čelu s Rusijom. Treće je bilo oslobađanje tih naroda i uspostava samostalnih nacionalnih država. Četvrto je bilo formiranje saveza južnoslavenskih država s Bugarskom na čelu.
Od nestanka Osmanskog carstva pa do danas međunarodni politički zaštitnik pravoslavnog slavenstva na Zapadnom Balkanu jeste Rusija. Ali, Zapadni Balkan nije samo prostor pravoslavlja već i islama koji je tamo došao u vrijeme Osmanskog carstva. Za zemlje Zapada i Istoka Balkan je važan dio “puta svile”, međukontinentalnog i međucivilizacijskog koridora, vrlo povoljan za provjeru svih oblika savremene globalizacije.
prof. dr. Enver Halilović
